Osman Hamdi Bey, kendine özgü Oryantalist kompozisyonlarının yanı sıra, aile fertlerini ve yakın çevresini konu alan portreleriyle de tanınır. “Kokona Despina” başlıklı bu tablosunda, Eskihisar’daki evinde çalışan yardımcısı Despina’yı betimler. Eserin başlığındaki “kokona”, dönemin dilinde Müslümanların Hrıstiyan kadınlara hitaben kullandığı bir ifadedir. Sanatçı, modelinin adını, resmin yapıldığı yeri (“Eski-Hissar”) ve 1906 tarihini, kendi imzasıyla birlikte tuvalin sağ üst köşesine kaydeder.
Osman Hamdi, bu portrede yaşlı Despina’yı sade bir arka plan önünde, yüzündeki yaşanmışlık izlerini dikkatle işlenmiş fırça darbeleriyle resmeder. Kadının gri saçları kısmen örtülüdür; siyah tülbendinin dantelli ucu yana düşer. Yakası kürklü ceketinin altındaki gömleğin üç düğmesi görünür. Çağdaşlarından farklı olarak Osman Hamdi, yaşlılığı idealize etmez; Despina’nın yüzündeki kırışıklıkları ve yorgunluğu gizlemeden, kimliğini belirleyen bir unsur olarak ele alır. Sanat tarihinde yaşlılık teması, çoğunlukla yüzün çizgilerinde bir yaşam öyküsünün izlerinin aranmasıyla ilişkilendirilir; Osman Hamdi’nin Despina temsilinde de fiziksel değişim, karakterin ve deneyimin bir yansıması olarak izlenebilir.
Sanatçının portre pratiğinde fotoğraf önemli bir çalışma aracıdır. Modelin duruşunu, kıyafetini ya da ışık etkisini belirlemek için sıklıkla fotoğraf çekimlerinden yararlanır. Eşi Naile Hanım’ın poz verdiği fotoğraflar ya da Osman Hamdi’nin kendi otoportrelerinde bu yöntemi takip etmek mümkündür. “Kokona Despina”nın da fotoğraf temelli bir gözleme dayandığı düşünülebilir. Kompozisyonun yalınlığına karşın, figürün yüz hatlarındaki detay ve natüralizm, sanatçının görsel gerçeklik arayışını yansıtır.
Despina’nın temsili, Osman Hamdi’nin Oryantalist sahnelerindeki kadın figürlerinden farklıdır. Burada model, egzotik bir unsur olarak değil, gündelik yaşamın içinden bir birey olarak yer alır. Sade kıyafeti, yorgun yüzü ve dingin oturuşu; hem kişisel bir tanıklığın hem de toplumsal bir sınıfın göstergesidir. Bu yönüyle eser, sanatçının “hizmetkâr figürü”ne yaklaşımında gözlenen doğrudan ve mesafesiz bakışın belgesidir.
Fotoğraf ve tablolarından izlenebildiği üzere Osman Hamdi, 1890’lardan itibaren Gebze’nin Eskihisar köyünde sık sık ikamet eder; burada doğayla iç içe, resim yapmaya elverişli bir yaşam kurar. 1880’lerde yaptırdığı düşünülen köşkü ve bahçesindeki atölyesi, günümüzde Osman Hamdi Bey Evi ve Müzesi olarak korunmaktadır. 1910’daki vefatının ardından, vasiyeti üzerine evinin arkasındaki tepeye defnedilir. Eskihisar dönemi, Osman Hamdi’nin gündelik yaşamın içinden figürlere yöneldiği bir evredir; sanatçı burada hem aile bireylerini hem de bahçıvan, balıkçı, köylü ve hizmetlileri resmeder. “Kokona Despina”, bu dönemde geliştirdiği sade anlatımın, gözleme dayalı resim yaklaşımının ve toplumsal duyarlılığının bir örneğidir.
